Zanieczyszczenia powietrza mają destrukcyjny wpływ na nasz organizm już w okresie prenatalnym. Przenikając do krwiobiegu, pokonując barierę łożyskowo-naczyniową szkodzą nie tylko organizmowi matki (co omówiono we wcześniejszych artykułach), ale również rozwijającemu się w niej dziecku.

Jak pokazują liczne badania (europejskie oraz z innych rejonów świata) ekspozycja na zanieczyszczenia powietrza może odpowiadać za:

  • zwiększone ryzyko wewnątrzmacicznego obumarcia płodu
  • wcześniactwo i niską wagę urodzeniową

Badania przeprowadzone w USA pokazały, że u ciężarnych narażonych na pył zawieszony PM 2.5 (w stężeniu umiarkowanym) w czasie 3 trymestru ciąży ryzyko wewnątrzmacicznego obumarcia płodu wzrastało o 42%.

Związek między niską wagą urodzeniową i wcześniactwem a narażeniem na dwutlenek siarki (SO₂) wykazano w ponad 20-tu badaniach z Chin. Jednocześnie wskazano, że jest on silniejszy niż w przypadku pyłu zawieszonego.

W świetle dostępnych badań wpływ zanieczyszczeń powietrza obserwujemy już na etapie starania się o potomstwo, zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn. Diagnoza grupy mężczyzn (średnia wieku 32 lata), leczących się w klinice niepłodności w Łodzi, pokazała, że narażenie na zanieczyszczenie powietrza (pył zawieszony PM 10 i PM 2.5, dwutlenek siarki, tlenki azotu i tlenek węgla) skutkowało większym procentem plemników o nieprawidłowej budowie oraz niższym poziomem testosteronu (narażenie na SO₂).

Wyższa ekspozycja na pył zawieszony to również częstsze występowanie plemników o nieprawidłowo powielonym materiale genetycznym (disomia).

Z kolei u kobiet stosujących metodę zapłodnienia in vitro narażenie na wysokie stężenia pyłu zawieszonego (nawet krótkotrwałe) zmniejszały szansę na powodzenie tego zabiegu.

Na zaburzenia płodności wpływa zaburzona gospodarka hormonalna, na którą z kolei oddziałują niektóre substancje powstające przy spalaniu odpadów m.in. związki z grupy dioksyn (w skrócie PCDD/F) *.

Kwestia dioksyn i ich wpływu na organizm człowieka wymaga osobnego, krótkiego omówienia.

Narastająca emisja dioksyn do środowiska stanowi obecnie istotny problem ekologiczny i zdrowotny. Mimo że badania nad działaniem dioksyn na organizm są prowadzone od ponad dwudziestu lat, a obecnie emisja tych związków do środowiska jest ograniczana przez restrykcyjne przepisy prawne, ujęte w Raportach Konwencji Sztokholmskiej, jak i ustawodawstwie krajowym, to znajomość społeczna tej problematyki ekologiczno-zdrowotnej jest nadal niewystarczająca.

Wnikanie dioksyn do organizmu odbywa się drogą oddechową (8%), np. poprzez powietrze zanieczyszczone dymami i pyłami, na których te związki są absorbowane, przez skórę (2%) oraz około 90% wnika do organizmu drogą pokarmową (gł. przez spożywanie produktów pochodzenia zwierzęcego). Z tego powodu znajomość źródeł emisji ma bardzo ważne znaczenie. Istnieje konieczność stałego monitorowania obecności dioksyn w żywności, ze względu na tendencję tych związków do kumulowania się w łańcuchu żywieniowym, którego ostatnie ogniwo stanowi człowiek. Jednak do pełnego zapewnienia bezpieczeństwa żywności należy przestrzegać prawa w zakresie gospodarowania odpadami i emisją zanieczyszczeń.

Najwięcej dioksyn na jednostkę masy pokarmu znajdziemy w żółtkach jaj, tłustym nabiale, mięsie oraz rybach. Wysokie poziomy dioksyn w jajach kurzych (pochodzących od kur hodowanych na własny użytek w woj. małopolskim) stwierdzono w trakcie badań przeprowadzonych w Polsce przez Laboratorium Analiz Śladowych Politechniki Krakowskiej. Na podstawie badań stwierdzono, że źródło pochodzenia dioksyn było termiczne i pochodziło z niekontrolowanego spalania odpadów. Podwyższoną zawartość dioksyn wiąże się ze skażeniem gleby (m.in. przez opadający pył, popiół z palenisk), która z kolei jest źródłem narażenia dla zwierząt hodowlanych.

Związki z grupy dioksyn są niebezpieczne dla zdrowia człowieka nawet w niewielkich dawkach, gdyż mają zdolność do kumulowania się w organizmach żywych (mogą się przejawiać nawet w drugim po- koleniu, które nie było bezpośrednio narażone na działanie tych związków). Czas półtrwania dioksyn (okres niezbędny do wydalenia z organizmu połowy dzisiejszej dawki dioksyn) w organizmie wynosi ok. 5-7 lat.

Powodują m.in. zaburzenia gospodarki hormonalnej, problemy z płodnością, negatywnie oddziałują na rozwijający się płód. Badania na zwierzętach pokazały, że mogą one prowadzić do zmian w obrębie narządów i gruczołów płciowych (w tym demaskulinizacji). Uszkadzają układ nerwowy, prowadząc nawet w dłuższej perspektywie do zmian osobowości. Dioksyny są cytotoksyczne, mają szkodliwy wpływ na komórki i narządy miąższowe, głównie wątrobę, a także nerki i płuca. Uznaje się je też za czynnik kancerogenny i mutagenny oraz za sprawcę zaburzeń funkcjonowania układu odpornościowego.

Większość emisji dioksyn w Polsce pochodzi z procesów spalania w paleniskach domowych, użytkujących kotły i piece na paliwa stałe. Zwłaszcza te prymitywne, w których spalane są odpady węglowe i komunalne (np. sztuczne tworzywa, impregnowane i lakierowane drewno). Największy spadek wielkości emisji dioksyn (na przestrzeni lat 1990-2018) miał miejsce ze względu na mniejsze zużycie węgla kamiennego i drewna w gospodarstwach domowych.

Krajowy program badań kontrolnych dioksyn i związków pokrewnych w żywności pochodzenia zwierzęcego rozpoczęty został w 2006 r. i prowadzony jest w Krajowym Laboratorium Referencyjnym Państwowego Instytutu Weterynaryjnego PIB w Puławach. W 2021 r. podwyższone zawartości dioksyn stwierdzono w rybach bałtyckich, jajach ekologicznych oraz w mleku kozim.

* Dioksyny to potoczna nazwa polichlorowanych pochodnych dibenzodioksyny i dibenzofuranu (w skrócie PCDD/F).

Bibliografia

  • Żukiewicz-Sobczak, J. Chmielewska-Badora, E. Krasowska, A. Wojtyła, J. Piątek, Wpływ dioksyn na środowisko i organizm człowieka, praca poglądowa, Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 2012, Tom 18, Nr 1, 59-63
  • Sarnowska, S. Gach, Toksyczne działanie dioksyn na organizm człowieka, J. Educ. Health Sport 2017, 7, nr 8, 693
  • Krajowy Bilans Emisji Zanieczyszczeń za lata 1990-2018, Raport syntetyczny, Ministerstwo Klimatu, Warszawa 2020
  • Całkosiński , J. Rosińczuk-Tonderys , M. Szopa , M. Dobrzyński , A. Gamian, High doses of tocopherol in the prevention and potentiation of dioxin in experimental inflammation – potential application, www.phmd.pl , 2011
  • Jędrak, E. Konduracka, A. Badyga, P. Dąbrowiecki, Wpływ zanieczyszczeń powietrza na zdrowie, wydanie II, 2021
  • Kleczkowski, Smog w Polsce, Warszawa 2020
  • Mazurek, A. Badyda, Smog. Konsekwencje zdrowotne zanieczyszczeń powietrza, Warszawa 2018
  • https://portal.abczdrowie.pl/dioksyny-bekarty-cywilizacji
  • pl
  • ROZPORZĄDZENIE KOMISJI (WE) NR 1881/2006 z dnia 19 grudnia 2006 r. ustalające najwyższe dopuszczalne poziomy niektórych zanieczyszczeń w środkach spożywczych (Dz.U. L 364 z 20.12.2006, s. 5)
  • https://100lat.pzh.gov.pl/wp-content/uploads/2018/11/PESTYCYDY-I-DIOKSYNY.pdf
  • Raport z badań kontrolnych dioksyn, furanów, dl-PCB, ndl-PCB i PBDE u zwierząt i w produktach pochodzenia zwierzęcego, Zakład Radiobiologii Państwowego Instytutu Weterynaryjnego PIB, Puławy 2021

Projekt pn. „Czyste powietrze inwestycją w zdrowie” zrealizowany został w ramach programu “Nasze Powietrze”, finansowanego ze środków Clean Air Fund, przy współpracy Polskiego Alarmu Smogowego i Krakowskiego Alarmu Smogowego.

Partnerem głównym projektu są Szpitale Pomorskie Sp. z o.o.